Hướng dẫn tráng đảo dương film đen trắng

Sau thời gian bỏ bê blog đã lâu, lúc quay lại cũng muốn làm bài viết có ích thực tiễn một chút nên chọn nội dung này để viết, hi vọng sẽ mở rộng sân chơi cho những người yêu đen trắng.

Nếu muốn sử dụng hóa chất “ăn liền”, mọi người có thể dùng các dịch vụ như DR5, hoặc mua các bộ đảo dương như bộ của MacoDirect hoặc MFS. Do cũng chưa có hướng dẫn tráng đảo dương nào bằng tiếng Việt nên mình xin viết lại ở đây để những bạn chơi sau có tài liệu nghiên cứu.

1. Nguyên tắc hoạt động của đảo dương
Trên mặt film âm bản, vùng sáng là màu đen, vùng tối màu trong suốt. Mục tiêu ở đây là ta phải tẩy vùng màu đen đó đi thành vùng trong suốt, và biến vùng trong suốt cho thành màu đen để thành film dương bản.

a. Film lúc phơi sáng
Lớp nhũ tương của film thành phần chính là AgBr. Khi ánh sáng chiếu vào nhũ tương sẽ đẩy electron của Br- ra khỏi nguyên tử. Do sự không hoàn hảo của tinh thể AgBr, electron tự do này “rơi” lại vào các vết nứt trên tinh thể và kết hợp Ag+ trở thành kim loại bạc Ag, hình thành chấm đen trên bản film nhưng các cụm Ag này quá nhỏ và tối để có thể quan sát tấm ảnh bằng mắt thường.

Cụm Ag tích lại này còn được gọi là seed. Khi cụm hạt giống đủ lớn, tinh thể trở nên ổn định và không thể bật electron nữa (là khi film phơi no sáng). Ánh sáng đi vào càng ít thì càng ít electron bật ra, hạt giống càng khó để nhận ra. Vì vậy khi push film ta nâng thời gian tráng để đảm bảo mọi tinh thể có hạt giống lờ mờ đều được phản ứng với thuốc.

b. Tráng film lần 1
Khi đổ hóa chất hiện (developer ký hiệu là D) thì xuất hiện phản ứng:

D + H2O + AgBr = DO + 2HBr + 2Ag

Trong đó HBr tan vào dung dịch, để lại hạt bạc Ag trên bản film, phản ứng làm cho nơi film lộ sáng có chấm đen. Lưu ý phản ứng trên chỉ xảy ra với các tinh thể nhũ tương có chứa hạt giống Ag, các tinh thể không có hạt giống (chưa lộ sáng) sẽ không xảy ra phản ứng.

Mục tiêu bước tiếp theo là loại bỏ hoàn toàn hạt bạc này, biến vùng đã lộ sáng thành trong suốt.

c. Tẩy film (bleach)
Về cơ bản là thuốc tẩy dùng hóa chất tẩy có tính oxy hóa cao (như KMnO4) trộn với một chút hóa chất có tính acid (như NaHSO4 hoặc CH3COOH…) để làm xúc tác. Tùy vào loại thuốc tẩy sử dụng sẽ có tác dụng hòa tan lượng Ag đã xuất hiện sau lần tráng film đầu tiên, làm cho lớp này trôi đi để lại lớp đế film trong suốt. Như vậy vùng sáng đã trở thành trong suốt.

d. Phơi sáng lần 2
Mục tiêu tiếp theo là biến lớp nhũ tương chưa lộ sáng (vùng tối) thành màu đen trên bản film. Lúc này ta lấy film ra ngoài ánh sáng để lộ sáng tất cả lớp nhũ tương còn lại trên bản film. Lưu ý là nhũ tương nào còn lại trên film lúc này đều là chưa lộ sáng, vì các hạt đã lộ sáng (có hạt giống) đã bị phản ứng ở lần tráng film đầu tiên và bị tẩy đi khỏi film.

e. Tráng film lần 2
Lúc này các hạt nhũ tương còn lại đã bị phơi sáng, tất cả đều đã có hạt giống. Ta đổ thuốc hiện tráng lần 2 và tiếp tục xảy ra phản ứng như mục b, tạo ra các hạt Ag trên mặt film, lúc này vùng tối đã trở thành màu đen. Như vậy quá trình đảo dương đã hoàn tất.

2. Thực hành đảo dương
Điều khó nhất khi hướng dẫn đảo dương là tìm ra nguồn hóa chất phù hợp, dễ mua cho người đọc, mỗi khi có thêm kinh nghiệm mới mình sẽ tự update vào bài viết này để làm tư liệu cho những người sau nghiên cứu.

a. Phơi sáng lần 1
Không phải film nào cũng có thể đảo dương thành dương bản đẹp, để có dương bản đẹp film cần phải có đế nhựa rất trong, chụp đủ sáng, film có tương phản càng cao thì càng dương bản ra càng đẹp. Một số film đảo dương đẹp như Ilford Delta 100, Kodak T-max 400, Kodak Tri-X 400; còn Fuji Neopan 100, Fomapan 100 chất lượng không tốt do đế film có màu đục, khó đảo dương đẹp (Neopan tráng thông thường thì đế rất trong, nhưng đảo dương thì lại rất đục).

Rất khó để pull/push trên film đảo dương, vì vậy nên luôn chụp đúng sáng.

b. Tráng film lần 1
Mục tiêu của bước này là tráng để có tấm âm bản “dày” nhất có thể, để mọi tinh thể nhũ tương đã lộ sáng (có hạt giống) được phản ứng với thuốc hiện hết hoàn toàn. Thời gian tráng tương đương khoảng push +5 stop, kết quả tốt nhất với các loại thuốc hiện high-active như HC-110. Các thuốc hiện trung tính như D-76 thời gian tráng phải dài hơn.

• Rửa film bằng nước ấm 38 độ để trôi lớp tráng phủ và tránh film bị shock nhiệt;
• Chuẩn bị chậu nhỏ nước nóng khoảng 40 độ;
• HC-110 pha dilution B (1+31), làm nóng 38 độ, bắt đầu tráng film, ngâm tank trong chậu nước nóng để giữ nhiệt;
• Tráng như bình thường, mỗi phút xoay tank 10s, nghỉ 50s;
• Hết bước tráng rửa film thật sạch như bình thường.

Thời gian tráng một số film:
– T-max 400, Tri-X 400: 20-22 phút
– Fuji Neopan 100, Delta 100: 14 phút
– Fomapan 100: 10 phút

Về cơ bản các film ISO 50-100 THÔNG THƯỜNG tráng ở 12-14 phút, film iso 200-400 vào khoảng 20-22 phút ở 38 độ.
Do chưa có điều kiện tráng bằng D76, nên đề xuất các bạn thử +20% thời gian tráng so với HC-110.

c. Tẩy film
Thuốc bleach tốt nhất là KMn04 nhưng chất này khá độc, đề xuất các bạn sử dụng chất an toàn hơn là oxy già – hydrogen peroxide H2O2 có tính oxy hóa rất cao có vai trò bleach rất tốt. Các bạn lên shopee mua thuốc này (khoảng 80k/500ml) loại 30%, không nên mua loại chai 3% ở hiệu thuốc vì khó điều chỉnh nồng độ.

Pha H202 30% thành dung dịch nồng độ 9% (VD 105 ml H2O2 30% + 245 ml nước = 350ml H202 9%). Tiếp pha khoảng 15ml dấm ăn cho mỗi 350ml H2O2 9%, dấm ăn sử dụng loại mua siêu thị, có vai trò xúc tác.

Bạn có thể dùng dung dịch H2O2 3% cũng được nhưng rủi ro là bleach có thể phản ứng hết mà film chưa tẩy xong. Có người dùng dung dịch 12% với giấy film thành công nên cũng phần nhiều sẽ dùng với film được.

Làm nóng dung dịch tẩy trên lên ~38 độ, chuẩn bị chậu nước nóng như lúc tráng film, đổ thuốc vào tank và làm như lúc tráng (mỗi phút lắc tank 10s). Thời gian tẩy vào khoảng 6-8 phút ở 38 độ. Nếu để ở nhiệt độ phòng 20-23 độ có thể phải tẩy trong 40-55 phút. H202 gặp bản film có thể sủi bọt và có tiếng xèo xèo nhẹ là việc hoàn toàn bình thường.

Khi hết thời gian, mở nắp tank ra và quan sát film phải đạt 2 tiêu chí:
– Lớp nhũ tương phần chưa lộ sáng (vùng shadow, viền film) phải thành màu trắng sữa;
– Phần đã lộ sáng (highlight, đầu film lúc thò ra) chỉ còn lớp trong veo của đế film. Phim phải trông như sau:

Nếu 2 điều kiện trên không đạt được, tiếp tục đậy tank lại và ngâm tẩy tiếp. Khi đã đạt được 2 điều kiện trên, đổ bleach vào chai, rửa film kỹ bình thường. Nếu tiếp tục ngâm bleach mà film vẫn không đạt 2 điều kiện trên, thì nguyên nhân do tráng film lần 1 chưa đủ (lớp nhũ tương còn lại chưa phản ứng vẫn quá dày) hoặc thuốc tẩy quá yếu.

d. Phơi sáng lần 2
Sau khi rửa sạch, rút film hoàn toàn ra khỏi tank, phơi dưới ánh đèn kỹ 2 mặt trong khoảng 1 phút, sau đó load lại vào tank. Lưu ý không chạm tay vào mặt film lúc ướt. Sau đó load lại vào tank và đậy kín, chuẩn bị tráng lần 2.

e. Tráng film lần 2
Sử dụng lại thuốc hiện đã dùng ở phần b. để hiện film, lúc này chỉ cần tráng theo nhiệt độ phòng theo thời gian tiêu chuẩn của film đó. Ở bước này hầu như không thể bị tráng cháy được, nên nếu có loại film outdate nào bạn không rõ thời gian tráng, cứ tráng dài ra để chắc ăn. Vẫn mỗi phút lắc tank 10s, nghỉ 50s.

Kết thúc bước này tiếp tục rửa film sạch như bình thường.

f. Hãm film và kết thúc
Lúc này sử dụng thuốc hãm film (fixer) và sau đó rửa film dưới vòi nước chảy 5p giống như quy trình tráng đen trắng thông thường. Đúng ra theo lý thuyết của đảo đương, tất cả hạt bạc đã bị trôi hoặc phản ứng với thuốc hiện, nên không cần bước hãm nữa. Tuy nhiên để phòng khi khâu tráng và phơi sáng lần 2 chưa đúng, vẫn nên hãm film để loại bỏ các hạt bạc chưa lộ sáng còn dư lại.

Kết quả lúc này trông như sau:

3. Một số lưu ý khác
– Bước tráng film lần 1 và bước tẩy sẽ quyết định việc đảo dương thành công hay không;
– Với các film lạ đảo dương lần đầu, cần cắt 1 đoạn film tráng nháp trước để xác định thời gian tráng lần 1 và thời gian tẩy;
– Nếu film bị cháy phần highlight như sau:

Cần giảm cả thời gian tráng lần 1 và thời gian bleach.
– Bước tẩy có thể vừa làm vừa mở tank dưới ánh sáng yếu để biết khi nào tẩy xong, nhưng tốt nhất nên đóng tank và chỉ mở để quyết định xem có nên tẩy tiếp hay không;
– Dung dịch H2O2 và dấm ăn có sinh khí, vậy nên khi tráng cần mở nắp rót nước của tank để thoát khí, phải bảo quản dung dịch trong bình phải có lỗ thoát khí để tránh nổ bình;
– H202 là thuốc tẩy mạnh, luôn sử dụng găng tay, tạp dề, kính bảo vệ mắt trong suốt quá trình làm;
– Một số film không thích hợp cho đảo dương vì lớp nhũ tương bám yếu, dễ bị tróc trong quá trình tẩy (VD Neopan 100, Fomapan 100…). Một số film có đế film ngả sepia, xanh… là hoàn toàn bình thường vì dù sao đây vẫn là film âm bản.

– Do quá trình đảo dương khá “thô bạo”, tương phản của ảnh giảm, nên chọn film có tương phản cao để đảo dương;
– Ảnh scan từ đảo dương không đẹp, grain lớn, tương phản kém… thua xa negative truyền thống, vậy nên tôi chỉ đảo dương để gắn frame xem lưu niệm vui vui;
– Thuốc ngưng (stop-bath) có thể dùng thay dấm ăn làm xúc tác cho bleach do stop-bath có độ pH là 2.4, dấm ăn có độ pH 2.5;
– Cách làm trên hoàn toàn có thể làm cho giấy rọi ảnh, tức dùng giấy rọi ảnh lắp chụp và đảo dương giấy ảnh;
– Đối với các bạn tráng film bằng cafenol, xin đọc tài liệu rất chi tiết này. (link dự phòng).

Chúc các bạn đảo dương vui, các bạn sử dụng bài viết thoải mái, chỉ cần ghi nguồn. Tks.

P/s: một số hình scan lên từ đảo dương Tri-X: